Bibloteka e Gjuhës shqipe

"Meshari" i Gjon Buzukut


Eqrem Çabej, në
"Meshari" i Gjon Buzukut (1555),
Instituti i historisë e i gjuhësisë,
Tiranë, 1968


"Ky më i pari monument i literaturës shqiptare që dihet gjer më sot, pat rënë në më se tre shekuj e gjysmë të harresës e që përshkuar nëpër peripeti të shumëllojshme, gjersa u zbulua perfundimisht e u bë prona e botës shkencore.
Peshkopi i Arbëreshvet të Siqelisë Imzot Pal Skiròi, gjurmues e studiues i teksteve të vjetra të shqipes (1866-1941), që në vitet e para të këtij shekulli iu vu gjurmimit të kësaj vepre në Biblioteken Vatikane. Kërkimevet që u bënë atje u detyrohet që më 1909 u gjet kjo mënëfund n'atë qendër studimesh."


Pasthënia e Mesharit


U Donih Gjoni, biri hi Bdek(1) Buzukut, tue u kujtuom(2) shumë herë se gluha jonëh nuk kish gjaa të endigluom(3) ensëh shkruomit shenjtë(4), ensëh dashunit(5) sëh botësë sanëh(6) desha dhe u fëdigunëh(7) për saa mujtah meh zdritunë pak mendetë e atyneh qi t'eh endiglonjinëh(.
E u'maa duotëh enbaronj veprënë teme. Endëh vjetët MDLIV njëhzet dit endëh mara zuna enfiill e enbarova endeh vjetët MDLV, endëh kallënduor V dit(9). E seh për fat nëh keshë kun enbëh endonjë vend fëjyem(10) u duoh tuk të jetëh fajtëh, aih qi tëh jetë maa hi ditëshin seh u' atah fajh u lus tah tajtojnëh(11) endë e mirë.
Përseh nukë çuditem seh në paça fëjyem, këjo tueh klenëh maa e para vepër e fort e fështirëh për tëh vepëruom ëmbëh gluhët tanëh(12). Përseh ata qi shtamponjijnëh, kishinëh të madheh fëdigë e aqë nuk mund e qëllonjinë(13), se fajh të mos banjinë përseh përherë ëndajh tah nukë mundëh jeshëh u' tueh enbajtunëh njëh klishëh enbëh dyy anët mëh duhee mer shërbyem(14).
E tash enfalëh gjithëveh e lutëni Zotnë ende për mua.



*) Ky fragment është marrë nga pasthënia e veprës së Buzukut. Në dallim nga tri dokumentët e para të shkruara në gjuhën shqipe, që ishin fjalë, fjali e fragmente të shkëputura, vepra e Buzukut është libri i parë i shkruar në gjuhën shqipe që njohim deri sot. Autori gjakovar, Gjon Kazazi, që e zbuloi i pari më 1740, kishte kopjuar një copë rituali e ia dërgoi në shenjë nderimi themeluesit të Seminarit Arbëresh të Palermos. Më vonë, peshkopi arbëresh i Sicilisë, Pal Skiroi (1866-1941), e rizbuloi më 1909 dhe nxori një fotokopje të të gjithë tekstit, bëri një studim për të, por nuk arriti ta botonte.
Një botim shkencor të plotë të veprës, të shoqëruar me një studim për gjuhën e Buzukut, e bëri gjuhëtari ynë i njohur Eqrem Çabej (1968).

1) Bdek - Benedekt
2) tue kujtuom - duke kujtuar, duke sjellë në mend
3) të endigluom - që dëgjohet (kuptohet)
4) ensëh shkruomit shenjtë - prej shkrimit të shenjtë, prej librave fetarë
5) ensëh dashunit - prej dashurisë
6) botësë sanëh - gjindjes, popullit tonë
7) me u fëdigunëh - mundur, lodhur
Në këta rreshta bie në sy jo vetëm qëllimi patriotik, por edhe
thjeshtësia e sinqeriteti me të cilët u drejtohet Buzuku lexuesve.
9) Duke u bazuar në këto data (autori shkruan me numra romakë), është pranuar nga të gjithë se vepra është botuar më 1555, megjithëse autori thotë "Tani unë dua ta përfundoj veprën time... e nisa me 20 mars 1554 dhe e mbarova me 5 janar 1555".
10) fëjyem - gabuar
11) tah trajtonjëh - ta ndreqë, ta rregullojë
Edhe një herë dukët thjeshtësia e autorit kur u kërkon ndjesë lexuesve për ndonjë gabim që mund të ketë shpëtuar, dhe u lutet që ku të jetë, ta ndreqin.
12) Nga ky pohim i autorit kuptohet se ai nuk njeh ndonjë vepër
tjetër të shkruar në gjuhën shqipe, prandaj është i ndrojtur
e nuk ka fort besim në punën e tij.
13) nuk mund e qëllonjinë - nuk mund ta qëllonin pa gabime, nuk
mund të mos e bënin pa gabime
14) Me këtë autori do të shfajsohet para lexuesit për gabimet që
mund të ketë vepra: se "ata qi shtamponjinë kishnë të madhe
fedigë" dhe ai s'mund t'u qëndronte gjithmonë pranë, sepse
mbante një "klishë" (kishë) dhe i duhej të shërbente në të dy
anët.


Më i vjetri ndër këto tri dokumente është "Formula e pagezimit".
Ajo i përket vitit 1462. Eshtë një fjali e shkurtër në mes të një shkrimi latinisht.
Kryepeshkopi i Durrësit, Pal Engjëlli, mik e bashkëpunëtor i Skënderbeut (1417-1469), gjatë një vizite në dioqezën e tij gjeti shumë të meta e mangësi në punët e ushtrimit të fesë. për t'i shmangur ato ai lëshoi një qarkore në gjuhen latine. Kjo qarkore është lëshuar nga një kishë në Mat dhe mban datën 8 nëntor 1462. Me anë të saj, ndërmjet të tjerash, ai jepte leje që, në ato kohë luftrash kur prinderit nuk kishin mundesi t'i dërgonin fëmijët në kishë t'i pagëzonin vetë në shtëpi, duke thënë shqip në ketë ceremoni
" Formulën e pagëzimit" që është : "Un të pagëzonj pr'emen't Atit e t'birit e t'shpirtit shenjt".
Formula është shkruar në dialektin e veriut me shkronja latine.
Gjuha e teksit dhe vlerat e përdorimit në shqip të disa shkronjave latine kanë një afri shumë të madhe me veprën e Buzukut, c'ka te ben te mendosh se shkrimi i shqipes duhet te kete pasur nje tradite me te vjeter, ku jane mbeshtetur te dy; edhe shkruesi i kesaj formule, edhe Buzuku.
Dokumenti u zbuluar me 1915 nga historiani rumun Nikola Jorga ne nje nga bibliotekat e Milanos, Itali.


Me të njëjtin alfabet latin është shkruar në shekullin e XV edhe dokumenti i dyte i gjuhës shqipe. Fjalorthi i Arnold fon Harfit, i vitit 1497.
Udhëtari gjerman Arnold Fon Harf (1417-1505) ne vitin 1496, u nis nga kelni, për të bërë një vizitë në tokat e shenjta, ne Palestine, udhëtim që e kreu për tre vjet. Ne vitin 1497 ai kaloi në bregdetin e Shqipërisë dhe konkretisht në Ulqin, Durres e Sazan. Gjate ketij udhetimi per te komunikuar sadopak me njerëzit, ai shënoi 26 fjale shqipe, 8 shprehje e numrat 1 deri 10 dhe 100 e 1000 të shoqëruar me përkthim ne gjermanisht. Janë fjalë të zakonshme si: ujë,verë,bukë, mish etj., që iu deshen udhëtarit në jetën e tij të përditshme sa qëndroi ne Shqipëri.
Me përshtypjet e udhëtimit Harfi la në gjermanisht nje doreshkrim, i cili u botua me 1860, pas tre shekujsh e gjysmë. Këtu gjendet edhe ky Fjalorth i vogël i gjuhës shqipe, i cili përbën dokumentin e dytë të shqipes së shkruar.
Udhëtari, përvec listës së fjalëve, shprehjeve e numëroreve, ka lënë edhe disa shënime në ato vende të bregdetit shqiptar ku kaloi. Ndër të tjera ai shkruan se " Ulqini është një qytet shqiptar i bukur e i vogël." Për Shkodrën megjithëse kaloi nëpër të, ngaqë udhëtimi Ulqin-Durres, e bëri me det, thotë "se është një qytet i madh i sapo pushtuar nga osmanët." Ishullin e Sazanit e përshkruan " si nje liman të mirë deti, ku ka shume anije, ne krahun e majtë të të cilit ndodhet nje fshat i madh me 2000 vatra, i quajtur Vlorë" etj.

Gjon Buzuku
(1555)

Meshari - Parathenie

Biografi e autorit



Gjon Buzuku është autori i parë i njohur deri më sot i letërsisë shqiptare.
Per autorin, nga ishte, ku punoi, mbi ç'baza arriti ta shkruante e ta botonte librin e vet, janë pyetje që ende nuk kanë gjetur një përgjigje të plotë. Ndonjë gjë të paktë që dimë për jetën e autorit, për vështirësinë që hasi, për punën, qëllimin dhe kohën kur e shkroi ose e botoi veprën e vet, e mësojmë vetëm nga parathënia e librit dhe gjuha e tekstit.

"u Doni Gjoni, i biri i Bdek Buzuku"

Gjon Buzuku ishte një prift katolik i Malësisë së Mbishkodrës,mendohet të ketë qënë nga Kraja.

Ku u gjet e kush e gjeti, ku ndodhet sot vepra origjinale?


Që nga botimi e deri me 1740, gadi dy shekuj, "Meshari" ishte një vepër e humbur, një vepër e panjohur.
Më 1740 atë e zbuloi ne Bibliotekën e Propaganda Fides, afër Romës , Gjon Nikolle Kazazi nga Gjakova, që ishte arqipeshkv i Shkupit. Gjithe gëzim për këtue gjetje, ai njoftoi Gjergj Guxetën në Palermo të cilit i dërgoi një faqe.
Libri mendohet tue jetë shtypur në Venedik me alfabetin latin, duke shtuar disa shenja cirilike për tingujt në shqip.
Ky zbulim bëri bujë të madhe, sepse është libri i parë në gjuhën shqipe. Ky zbulim mbeti ne heshtje për më tepër se një shekull, deri më 1909, kur e rizbuloi arbëreshi Pal Skiroi, në Bibliotekën e Vatikanit në Romë, ku gjendet edhe sot.

Më 1932 libri u fotokopjua në tri kopje, njëra nga të cilat gjendet ne Bibliotekën Kombëtare Shqiptare ne Tirane.
Me 1968, gjuhëtari i shquar shqiptar Eqerem Cabej, botoi studimin shkencor te veprës së Buzukut të shoqëruar me studimin për gjuhën dhe meritat e autorit.
Ashtu siç është sot, ka 188 faqe, i mungojnë 16 faqet e para, por edhe disa të tjera në mes. Kështu që, duke mos pasur as kopertinë, as faqen e parë, nuk dimë as titullin e tij të vërtetë dhe as vendin e botimit etj. Eshtë kjo fatkeqësi apo fatmirësi, s'mund ta themi dot. Ndoshta po ta kishte kopertinën ose faqen e parë, libri mund të ishte zhdukur, sepse, me sa duket, ka qënë ne listën e atyre librave që kanë qenë ndaluar.Kështu që janë zhdukur nga qarkullimi të gjitha kopjet e tij dhe mbeti vetem kjo që është e gjymtuar.Kjo ndoshta, është arsyeja që ajo sot gjendet vetëm në dy kopje, të fshehura e të harruara që i ka shpëtuar syrit të inkuizicionit. Kopja që gjendet me sa duket ka qënë përdorur shumë. Veç fletëve të grisura, në shumë faqe anash ka shënime e emra priftërinjsh që, me sa duket, e kanë pasur nëpër duar.


Historia e shkrimit te vepres


Veprat në gjuhën shqipe gjatë shekujve të parë të pushtimit osman janë të pakta.
Më e vjetra prej tyre që ka mbërrite deri në ditët tona, është "Meshari" i Gjon Buzukut (1555).
Vepren e filloi më 20 mars 1554 dhe e mbaroi me 5 janar 1555. Eshtë kjo koha që punoi për shqipërimin, ose për botimin e saj, nuk del e qartë.
Me veprën e Buzukut kemi një vazhdimësi të kulturës shqiptare edhe në kushtet e vështira të pushtimit osman, kulturë që në humanistët u përfaqësua me vepra kryesisht në gjuhën latine, që ishte gjuha e kulturës e kohës dhe që u pasurua më vonë me veprat e Budit, Bardhit, Bogdanit etj. në gjuhën shqipe.


Studime e botime mbi vepren


"Meshari i Gjon Buzukut" (1555) , Tiranë 1968.
Ky eshte botimi i plotë i vepres se Gjon Buzukut, i transliteruar dhe i transkriptuar nga Eqerem Cabej, i cili ka shkruar studimin hyres.
Namik Resuli, "Il Messale di giovanni Buzuku, Vaticano - 1958, eshte po ashtu botimi i plotë dhe me transkriptim.


Permbajtja e vepres



Libri ka 188 faqe, i mungojnë 16 faqet e para, por edhe disa të tjera në mes. Kështu që, duke mos pasur as kopertinë, as faqen e parë, nuk dimë as titullin e tij të vërtetë dhe as vendin e botimit etj
Permban Librin e Orëve dhe Librin e Meshës, prandaj dhe është quajtur "Meshar"
Eshtë shkruar në shqipen e asaj kohe. Gjuha e veprës është ajo e dialektit të Shqipërisë Veriore e Perëndimore.Për disa tinguj të shqipes si: q, gj, th, dh, z, x, etj; që nuk i përkasin gjuhes latine, autori përdor pesë shkronja që kanë përngjasim me disa shkronja të alfabetit cirilik. Këtë alfabet do ta përdorin edhe autorë pas tij, me ndonjë ndryshim të vogël.
Përmbajtja e veprës dëshmon për përdorimin e shqipes në shërbesat fetare. Kryesisht ka pjese liturgjike, pjesë që lexohen e rilexohen vetëm prej klerikëve në shërbesat kishtare, përkthim i një libri latinisht i shkruar me alfabetin latin.
Për ilustrim po sjellim një pjese nga kjo vepër:
"... Ndë vjetët 1554 njëzet dit ndë mars zuna nfill, e mbarova ndë vjetët 1555, ndë kallënduor 5 ditë. E se për fat në keshë kun mbë ndonjë vend fëjyem, u duo tuk të jetë fajtë, aj qi të jetë ma i ditëshim se u, ata faj e lus ta trajtojnë ndë e mirë...Përse nukë çuditem se në paça fëjyem, këjo tue klenë ma e para vepërë e fort e fështirë për të vepruom ndë gluhët tanë..."

(... Ne vitin 1554 njëzet ditë të marsit e fillova dhe e mbarova në vitin 1555, në dhjetor 5 ditë. E në se, për fat, do të kem gabuar kund më ndonjë vend, unë dua, ku të jetë gabimi, ai që të jetë më i ditur se unë, atë gabim e lus ta ndreq. Sepse nuk çuditem në paça gabuar, duke qenë kjo vepër e parë e fort e vështirë për t'u punuar në gjuhën tonë).

Ne kohën e protestantizmit në Europë - kërkesa kryesore e kesaj lëvizje ishte që shërbesat kishtare të bëhen në gjuhen amtare.

I ndikuar nga idetë e kësaj lëvizje, Buzuku për t'u krijuar mundësi besimtarëve katolikë shqiptarë të merrnin drejpërdrejt në gjuhen amtare shkrimin e shenjtë.
Puna e tij nuk shërbente vetëm për degjimin e kuptimin e përmbajtjeve te disa ceremonive fetare por edhe pikënisje për shkrimin e gjuhës. Me veprën e tij ai mundohet të afirmonte individualitetin shqiptar. Vepra e Buzukut nuk ka vetëm meritë letrare, por edhe një hap i guximshëm kulturor, që bën pjesë në luftën e popullit shqiptar për çlirim e përparim.
Ai shkruan në pasthenie:

"..u Doni Gjoni, i biri i Bdek Buzukut, tue u kujtuom shumë herë se gjuha jonë nukë kish gjo të të ndigluom ( që të jetë dëgjuar) nsë shkruomit shenjtë, nse dashunit nsë botësë, sanë, desha me u dedigunë përsa mujta me ditunë, me zbritunë ( me ndriçue) pak mendetë e atyne që ndiglonjinë..".

Të ndriçojmë mendjet e njerëzve, pra ky ka qenë edhe njëri nga qëllimet për të cilin e shqipëroi dhe botoi Buzuku vepren e tij. Madje Buzuku ecën edhe më përpara.
Në "Meshar" gjendet edhe kjo lutje që nuk gjendet ne asnje meshar të botës:

"Gjithë popullsinë e krishtenë ndër Arbanit ata n'mortajet largo, ty të lusmë. O Zot. Te Arbëria, pra aty i rreh zemra Buzukut."

Vepra është dëshmi e një tradite të mëparshme shkrimi të shqipes kishtare, traditë që rrebeshet e kohërave të vështira që kaloi Shqipëria e kanë marrë me vete. Gjuha e veprës e ka bazën në të folmen e Shqipërisë Verilindore.

Dialektet e Gjuhes Shqipe

Gjuha shqipe sot flitet ne Republikën e Shqipërisë, në Kosovë, Dibër e Madhe, Hot e Grudë etj., si dhe në Çamëri (Greqi). Shqip flitet në Diasporë (kudo në botë ku jetojnë shqiptarë). Një shqipe të vjetër flasin ende arbëreshët e Greqisë dhe të Italisë.
Gjuha shqipe ndahet në dy Dialekte: në Dialektin e veriut (gegërishten) dhe në Dialektin e Jugut (toskërishten).
Si kufi natyror ndërmjet këtyre dy dialekteve merret përafërsisht lumi Shkumbin. në krahinat që ndodhen në të djethtë të Shkumbinit flitet dialekti i Veriut (këtu përfshihen edhe të folmet e Kosovës, të Dibrës së Madhe, të Hotit, të Grudës etj.). Në krahinat që ndodhen në të majtë të Shkumbinit, flitet dialekti i Jugut (në këtë dialekt përfshihet edhe çamërishtja, edhe të folmet e arbëreshëve të Greqisë e Italisë).
Dialektet e shqipes janë mjaft të afërta me njëri-tjetrin, ndryshimet janë të tilla që një shqiptar i veriut nuk e pengojnë të merret vesh me një shqiptar të jugut të Shqipërisë.
Më shumë ndryshime vërehen në fonetikë e në leksisk, më pak në morfologji e shumë në sintaksë.
Ndryshimet kryesore ndërmjet dy dialekteve të shqipes janë:


Dialekti i Veriut

Dialekti i Jugut

Ndryshime ka edhe brenda përbrenda një dialekti, ndërmjet të folmeve të krahinave të ndryshme. P.sh., e folmja e qyteteve të Gjirokstrës ndryshon nga e folmja e qytetetit të Korçës; ose e folmja e qytetit te Elbasanit ndryshon nga e folmja e qytetit të Shkodrës.



 (a hundore)
BÂj, LÂ, NÂNA


ë
bënj, lë, nëna




--------------------------------------------------------------------------------


é (e hundore)
zémër, dhén, vénd

ë
zemër, dhën, vënd





--------------------------------------------------------------------------------



ë - e patheksuar në shumë pozicione:
an, buk, urdhno, kpuc

ruajtja e ë-së sidomos kur është në rrënjë të fjalës: anë, bukë, urdhëro, këpucë